Fundamenten voor meer totaalwaarde

Sinds mensenheugenis werkt onze maatschappij volgens het principe take, make, waste, waarbij grondstoffen tot producten worden gemaakt die aan het einde van hun levensduur worden weggegooid. Dit lineaire model heeft echter een groot nadeel. Het veroorzaakt vervuiling en op den duur uitputting van grondstoffen. Daarmee plegen we roofbouw op onze planeet. Een circulair model biedt gelukkig mogelijkheden om het tij te keren. Naast de ecologische moraal achter dit principe, is het potentieel op economisch vlak groot.

Hoogste tijd dus voor het bedrijfsleven om hierop in te spelen. De natuur toont ons prachtige voorbeelden van hoe circulariteit optimaal werkt. Afval bestaat hierbij niet. Een zaadje groeit tot boom en vormt een voedingsbron voor allerlei organismen, zelfs wanneer deze afsterft. Dit principe is ook toepasbaar op onze economie.

“Simpel uitgelegd gaat circulaire economie over het zo lang mogelijk gebruiken van producten, componenten, materialen en grondstoffen, en het zo min mogelijk toevoegen van nieuwe elementen”, verklaart Pieter van den Herik, programmamanager circulaire economie en klimaat bij MVO Nederland. Om de circulaire economie kans van slagen te geven, is het belangrijk dat alle belanghebbende partijen de handen ineenslaan: overheden, wetenschappelijke instellingen, consumenten, maatschappelijke organisaties en het bedrijfsleven.

Nederland als wereldvoorbeeld

Het denken vanuit circulaire principes bestaat al sinds de jaren zeventig. Verschillende onderzoeken en rapporten over dit onderwerp hebben sinds die tijd geleid tot wat we nu de circulaire economie noemen. De bekendheid van het begrip nam echter pas echt een vlucht met de publicatie van het rapport van de Ellen MacArthur Foundation uit 2010. Van den Herik: “Wat het rapport sterk maakt is het woord ‘economie’ dat is toegevoegd aan het woord ‘circulair’.”

Het rapport maakt inzichtelijk wat de economische impact is van de manier waarop wij omgaan met materialen en grondstoffen, zowel biologisch als technisch. Alleen al voor Europa worden miljarden aan besparingen op materiaalkosten becijferd wanneer de mogelijkheden van een circulaire economie worden ingezet. Specifiek voor Nederland levert het zo’n zevenmiljard aan besparingen op en creëert het ruim 50.000 arbeidsplaatsen. Zo zou onze economie ook in de toekomst sterk, concurrerend en sociaal blijven.

Daarom gaf MVO Nederland in 2014 het startschot voor ‘Ambitie 2020’. Doel hiervan is om Nederland als wereldvoorbeeld op het gebied van een circulaire en inclusieve economie op de kaart te zetten. Geïnteresseerden werden tijdens de lancering aangemoedigd ambities te formuleren op dit gebied. Economische, ecologische en sociale waarde Om mensen en organisaties te stimuleren om circulair te ondernemen en innovatiever te produceren, consumeren, financieren en organiseren is Nederland Circulair! in het leven geroepen. Dit samenwerkingsverband tussen diverse maatschappelijke organisaties organiseert informatie-uitwisseling tussen geïnteresseerden via een online community en rijkt praktische activiteiten en tools aan om het bedrijfsleven circulair verder te helpen.

MVO Nederland is in dit geheel met name verantwoordelijk voor de ketenprogramma’s. Daarom hebben ze in eerste instantie ketenpartners bij elkaar gebracht om nieuwe inzichten, businessmodellen en concepten te ontwikkelen. Vraagstukken als ‘Hoe organiseer je cross-sectorale ketensamenwerking, van grondstofwinning tot afvalverwerking en alles daartussen?’ en ‘Hoe organiseer je dit intern?’ kwamen aan bod. Hieruit zijn een aantal innovatieprojecten ontstaan. Het doel hiervan is om uiteindelijk gezamenlijk naast economische ook ecologische en sociale waarde te creëren. Naast de verantwoordelijkheid over ketenprogramma’s, benadrukt MVO Nederland de meerwaarde van circulair inkopen. Hierbij gaan inkoper en producent een relatie op langere termijn aan, waarbij producten aan het einde van hun levensduur terugkomen bij de producent voor recycling.

Circulair financieren

Ook Circle Economy en Sustainable Finance Lab zijn aangesloten bij Nederland Circulair!. Zij staan met één poot in academische en financiële wereld en met een andere poot stimuleren en helpen ze bedrijven naar circulair ondernemerschap. Zo hebben ze, in opdracht van het ministerie van Infrastructuur en Milieu, onderzoek gedaan naar wat er precies anders is aan een circulaire economie ten opzichte van het huidige bedrijfsleven.

Wat voor een businessmodellen horen daar bijvoorbeeld bij? Wat zijn financiële barrières en mogelijke oplossingen voor ondernemers? Welke mogelijkheden zijn er voor financiële partijen? Elisa Achterberg, projectmanager ‘circular finance’, werkt specifiek aan de rol van de financiële sector in transitie naar een circulaire economie. Zij denkt dat het essentieel is voor financiële partijen om op dit gebied in beweging te komen, om de continuïteit in de toekomst te kunnen waarborgen.

In gesprek met ondernemers en financiële partijen, bleken beiden echter niet op elkaar aan te sluiten. Circulaire bedrijven konden geen financiers vinden, en financiers geen circulaire bedrijven die aan hun voorwaarden voldeden. Door circulaire bedrijven, ketenpartners en andere relevante spelers om tafel te zetten met financiers, als banken, crowdfunding experts en institutionele beleggers, is geprobeerd dit gat te overbruggen. Achterberg: “Tijdens deze workshops gingen betrokken partijen met elkaar in gesprek, waardoor we uiteindelijk stapsgewijs aardige vooruitgang konden boeken.” Hieruit zijn richtlijnen ontstaan voor alle betrokken partijen, waardoor complexe vraagstukken concreet en praktisch zijn gemaakt.

Mogelijke businessmodellen

Aan de hand van het onderzoek zijn vier categorieën circulaire businessmodellen in kaart gebracht:
Circulaire designmodellen: het ontwikkelen van producten en materialen om waarde te behouden op lange termijn. Hierbij moet worden nagedacht over het ontwerp van een product om circulariteit te optimaliseren, maar ook welke materialen geschikt zijn voor hergebruik of recycling.
Gebruiksoptimalisatie modellen: deze bedrijfsmodellen hebben tot doel het verlengen van de levensduur en optimaliseren van het gebruik van producten. Bijvoorbeeld een product-service-systeem waarbij een ondernemer een product als dienst aanbiedt en zo betrokken blijft gedurende het gebruik van een product en ook nog terugstroom van producten garandeert.
Modellen voor waardebehoud: Na gebruik van een product blijft waarde behouden door toepassing van hergebruik, refurbishing of andere bedrijfsactiviteiten.
Netwerkorganisatie: een overkoepelende categorie waarbij de communicatie en organisatie tussen alle vaten (alle productfases) wordt geoptimaliseerd.

Achterberg ziet het product-service-systeem als hoeksteen van een circulaire economie, omdat dergelijke constructies betrokkenheid over de hele keten stimuleren: voor, tijdens en na het gebruik van een product. Het is zodoende een overkoepelend businessmodel. Echter liggen hier ook de meeste financiële uitdagingen. Een goed voorbeeld van een geslaagde pilot was een wasmachineverhuurder die een financier heeft gevonden. In het begin werd dit bedrijf door financiers gezien als een risicovolle investering. Aan de gesprekstafel met verschillende investeerders is uiteindelijk een vastgoedfinancier met de ondernemer in zee gegaan. Deze kon zijn huurportefeuille aanvullen met wasmachines, om zo een brug te vormen naar zijn huurders. In de loop van de tijd heeft de wasmachineverhuurder, door gesprekken met andere financiers, zijn contracten enigszins aangepast en een garantie weten te bedingen bij de leverancier van de wasmachines. Hierdoor is zijn bedrijfsmodel beter financierbaar geworden.

Ideale toekomst

Volgens Achterberg staan we momenteel pas aan het begin van de circulaire economie. Ze zou uiteindelijk graag een meer divers financieel landschap zien. Banken zijn nu veruit de grootste financier van bedrijven, maar ze hoopt op meer co-funding constructies en mutual garanties. Zo ontstaat een veerkrachtiger systeem waarin betrokken partijen garant kunnen staan voor elkaar. De toenemende technologische kennis maakt wat dat betreft steeds meer mogelijk. Denk aan innovaties als blockchain (technologie achter bitcoin), crowd equity (online groepsinvesteringen) of meer alternatieve financieringsvormen als regionale currencies. Achterberg: “In tegenstelling tot de huidige globale economie, brengt dit partijen dichter bij elkaar. Zo kan natuurlijk en sociaal kapitaal beter tot haar recht komen.”